Redusert nedbygging er bra for klima, miljø og landbruk

– Verda står overfor både ei klimakrise og ei naturkrise. Nedbygginga vår av natur fører til store utslepp av klimagassar frå areala, tap av naturmangfald og tap av produksjonsareal for jord og skogbruk. I den nye rapporten vår peikar vi på ei rekkje tiltak for å hindre nye utslepp i Noreg. Dei gode nyheitene er at nesten alt vi gjer for å kutte utsleppa også er bra for naturmangfaldet, seier Ellen Hambro, direktør for Miljødirektoratet.

Tiltaksplan frå fire direktorat

På oppdrag frå Klima- og miljødepartementet har Miljødirektoratet, Landbruksdirektoratet, Noregs vassdrags- og energidirektorat og Statens vegvesen klargjort moglegheitene for å tette eller redusere gapet til målet om netto null utslepp av klimagassar frå skog- og arealbruk fram mot 2030.

– Mange tiltak for å redusere utslepp eller auke opptak av klimagassar frå bruk av areal har full effekt først på lengre sikt. For å redusere utslepp til 2030, må Noreg redusere nedbygging av nye areal, særleg produktiv skog og myr. Dette er tiltak som gir omgåande effekt i klimagassrekneskapen, samtidig som det er positivt for naturmangfaldet, seier miljødirektør Ellen Hambro.

Mål om netto null frå arealbruk

EUs klimarammeverk består av tre pilarar;

1. Kvotepliktige utslepp som omfattar det meste av utsleppa frå industri og petroleum.
2. Innsatsfordelingsforordninga som forpliktar landa å kutte frå "resten" – det vil seie transport, avfall, landbruk, med meir.
3. Utslepp frå skog og arealbrukendringar (LULUCF). Her er forpliktinga for landa å ha netto null utslepp – det vil seie at dei samla utsleppa frå landsarealet ikkje skal vere større enn det samla opptaket av klimagassar.

Store årlege utslepp frå arealbrukendringar

Årlege utslepp frå arealbrukendringar i Noreg er på om lag 2 millionar tonn CO₂-ekvivalentar, eller omtrent fire prosent av dei totale norske utsleppa, slik dei blir rapporterte til FNs klimakonvensjon.

Det aller meste av dette kjem av at grøne areal blir bygde ned. Frå 1990 til 2019 blei det bygd ned om lag 50 kvadratkilometer i Noreg per år. 75 prosent av dette var skog. Nedbygging av produktiv skog og myr gir størst utslepp per arealeining.

I tillegg til dei direkte utsleppa som følgje av arealbrukendringa, førar nedbygging til redusert moglegheit for framtidig karbonbinding på areala og framtid produksjon av fornybare ressursar.

Ny busetnad og vegar dei to viktigaste drivarane bak nedbygginga

Mellom 1990 og 2019 stod ulike former for busetnad (bustader, fritidsbustader, næringsbygg, med meir) for om lag 43 prosent av den totale nedbygginga, mens vegbygging (traktor- og skogsbilvegar, private vegar, offentlege vegar, med meir) stod for rundt 26 prosent. 

Dei resterande 30 prosentane av totalt nedbygget areal i perioden kom av bygging av kraftlinjer (10 prosent), grustak/steinbrot (9 prosent), bygg for idrettsformål (6 prosent) og anna (5 prosent). 

I tillegg til utslepp ved nedbygging av areal, har vi også utslepp frå andre arealbrukendringar. Avskoging for å bruke arealet til jordbruksformål førte til årlege utslepp på ca. 0,7 millionar tonn CO₂-ekvivalentar i perioden 1990-2019. 

Vinn-vinn-vinn for klima, naturmangfald og landbruk

– Dersom vi skal lykkast med å redusere utsleppa, og samtidig ta vare på naturmangfald og produksjonsgrunnlaget for landbruket, er det behov for å regulere utbygging strengare. Det vil seie å unngå og byggje ned areal, flytte bygginga til mindre karbonrike areal og byggje på betre måtar, seier Ellen Hambro.

Viss vi unngår å byggje på skog og myr, som er dei mest karbonrike areala, vil det åleine kunne redusere utsleppa med inntil 1,6 millionar tonn. Ei moglegheit er å bli flinkare til å utnytte såkalla grå areal, det vil seie areal som tidlegare er brukte til blant anna industri-, lager- og transportformål.

Ei anna moglegheit for å avgrense klimagassutslepp er å forbetre utbygginga. Det inneber å byggje meir arealeffektivt og bruke fleire skånsame metodar som i mindre grad påverkar vegetasjon, jord og terreng.

Stor etterspurnad etter areal

Fleire sektorar satsar stort på nyetableringar for å møte utfordringane i det grøne skiftet. Det blir planlagt etablering av fleire arealkrevjande tiltak, som vind- og solkraftanlegg og batteri- og hydrogenfabrikkar.

– Areal er ein avgrensa ressurs. Vi kan vanskeleg halde fram med same nedbyggingstakt som før viss vi skal nå målet om netto null utslepp frå arealbruksektoren.Det tilseier at framtidig arealbruk og arealbrukendringar bør prioriterast til dei formåla som har størst samfunnsnytte, seier Ellen Hambro.

Kommunane speler ei nøkkelrolle

Arealplanlegginga i kommunane er avgjerande. 83 prosent av areala i landet blir forvalta av kommunane gjennom plan- og bygningsloven. Arealforvaltninga i kvar enkelt kommune er derfor viktig for at Noreg skal redusere utsleppa frå skog og arealbruk.

– Det er store reservar av areal som er ferdig regulerte til utbyggingsformål. For å nå klimamålet for arealbruksektoren er det behov for at kommunane får føringar om å gå gjennom arealplanane og ta ut område som etter dagens kunnskapsgrunnlag ikkje bør byggjast ut. Før nye areal skal takast i bruk, bør det også vurderast om potensialet for fortetting og transformasjon utløyst, seier Ellen Hambro i Miljødirektoratet.

Dagens verkemiddel bør gåast gjennom

Ifølgje den nye rapporten er det behov for å gå gjennom og justere dei fleste av dagens verkemiddel som regulerer arealbruk og arealbrukendringar, og i tillegg forme ut nye verkemiddel, dersom det skal vere mogleg å nå målet om netto null utslepp før 2030

Det finst mange moglegheiter for innstramming. Til dømes gjennom styrking av klima- og miljøomsyn i Nasjonale forventningar for regional og kommunal planlegging og styrking av behandling av innvendingar i plansaker (innvendingsinstituttet). 

Nye verkemiddel, som forbod og avgift, kan vere styringseffektive med rett innretning.

Fakta: Mål om netto-null frå arealbruk

• Med dagens verkemiddelbruk ligg Noreg an til å få eit bokført utslepp frå arealbruksektoren på 3,2 millionar tonn CO₂-ekvivalentar (ved bruk av kompensasjonsmekanismen) i året mot 2030 (16 millionar tonn CO₂-ekvivalentar for den første forpliktingsperioden 2021-2025), mykje på grunn av store årlege utslepp frå arealbrukendringar.
• Etter at klimaavtalen med EU blei inngått, har EU forsterka klimarammeverket sitt for å nå det forsterka klimamålet sitt om å redusere klimagassutsleppa i 2030 med minst 55 prosent samanlikna med 1990. 
• Førebelse berekningar basert på endra berekningsmetodikk i nytt regelverk frå EU viser at Noreg kan komme betre ut i siste forpliktingsperiode (2026-2030). 
• Uvisser om desse berekningane, og det faktumet at framskrivingane viser ein nedovergåande trend i årleg opptak mot 2050, tilseier likevel at det er viktig å gjennomføre tiltak raskt for å auke opptak og redusere utslepp. Det er nødvendig for å snu den forventa nedovergåande trenden på lengre sikt.

Fakta: Tiltak i plansystemet

Miljødirektoratet og Riksantikvaren har på oppdrag frå Klima- og miljødepartementet gått gjennom evalueringa av plan- og bygningsloven frå 2018. Vi trekkjer fram fleire aktuelle tiltak for å styrkje klima- og miljøomsyn i planlegging, blant anna:

• Heilskapleg gjennomgang av lovgivinga for å styrkje klima- og miljøomsyn i planlegging etter plan- og bygningsloven.
• Styrke nasjonale forventningar og statlege planretningslinjer med tydelegare føringar for kommunal, regional og statleg arealplanlegging.
• Styrkje innvendingsinstituttet, blant anna gjennom å presisere at prinsippet om lokalt sjølvstyre berre kan gjelde så lenge det ikkje går ut over nasjonale og vesentlege regionale klima- og miljøinteresser.